297265OCTAVVS.
Tubulis testaceis minore ſumptu aqua ducitur.
Quæ menſura eorum, quæue forma &
modus, quo coag-
mentatur, conſiderandum eſt. Menſura eſt ut craßi ſint non minus digitorum duorum, longitudine mediocri,
forma, ut ſint lingulati, & ex una parte reddantur anguſti, ut palmi ſpatio unusin alterum poßit intrare,
lembellum nostri eam formam uocant; modus, quo coagmentantur, est ut calce uiua ex oleo ſubacta illinan-
tur, calx enim e fornace in cellis uinarijs reſtinguitur, deinde oleo macerata & ſubacta unguntur tubuli, &
etiam æneis nexibus alligabuntur. Sed anteq́; in ijs aquæ curſus admittatur, cinis in qua extinctorum car-
bonũ reliquiæ ſuperſunt, per eos mixto exiguo liquore decurrat, ut glutinaripoßit, ſi qua ſunt uitia tubulorũ.
Quoniam uero in ea aquæ ductione etiam decurſus eſt, & uenter, & expreſſus, & circunductio; maxime
aduertendum eſt in his omnibus, quo modo tubuli coagmententur, & alligentur, nam tanta est aquæ uis, ut
1110 niſi prouideatur, tubuli extollentur, uel diſrumpentur. Tubuli igitur coagmentabuntur eo modo, quo dictum
eſt: ſed poſtea ponderum graui accumulatione firmabuntur præſertim in decurſibus, flexibus, & expreßio-
nibus. Id periculum ut euit arent periti, maxime in geniculis lapide rubro perforato utebantur, ita ut uideri
poßint in antiquis monumentis marmora plus duodenos pedes longa perforata ad palmi latitudinem, quæ in
decurſibus, uentre, & expreßionibus collocabantur in his ſaxis hærebant tubuli, & optime coagmentabantur
in geniculis aut uerſuris, nam & qui nouiſſimus tubulus in decurſu, & qui primus in uentre, & ultimus, &
qui primus in expreßione erat in lapidibus, qui in his omnibus locis perforati ponebantur hærentes, & coag-
mentati firmißimeq́; alligati, & aqua leniter & parce a capite immittebatur.
mentatur, conſiderandum eſt. Menſura eſt ut craßi ſint non minus digitorum duorum, longitudine mediocri,
forma, ut ſint lingulati, & ex una parte reddantur anguſti, ut palmi ſpatio unusin alterum poßit intrare,
lembellum nostri eam formam uocant; modus, quo coagmentantur, est ut calce uiua ex oleo ſubacta illinan-
tur, calx enim e fornace in cellis uinarijs reſtinguitur, deinde oleo macerata & ſubacta unguntur tubuli, &
etiam æneis nexibus alligabuntur. Sed anteq́; in ijs aquæ curſus admittatur, cinis in qua extinctorum car-
bonũ reliquiæ ſuperſunt, per eos mixto exiguo liquore decurrat, ut glutinaripoßit, ſi qua ſunt uitia tubulorũ.
Quoniam uero in ea aquæ ductione etiam decurſus eſt, & uenter, & expreſſus, & circunductio; maxime
aduertendum eſt in his omnibus, quo modo tubuli coagmententur, & alligentur, nam tanta est aquæ uis, ut
1110 niſi prouideatur, tubuli extollentur, uel diſrumpentur. Tubuli igitur coagmentabuntur eo modo, quo dictum
eſt: ſed poſtea ponderum graui accumulatione firmabuntur præſertim in decurſibus, flexibus, & expreßio-
nibus. Id periculum ut euit arent periti, maxime in geniculis lapide rubro perforato utebantur, ita ut uideri
poßint in antiquis monumentis marmora plus duodenos pedes longa perforata ad palmi latitudinem, quæ in
decurſibus, uentre, & expreßionibus collocabantur in his ſaxis hærebant tubuli, & optime coagmentabantur
in geniculis aut uerſuris, nam & qui nouiſſimus tubulus in decurſu, & qui primus in uentre, & ultimus, &
qui primus in expreßione erat in lapidibus, qui in his omnibus locis perforati ponebantur hærentes, & coag-
mentati firmißimeq́; alligati, & aqua leniter & parce a capite immittebatur.
Habent autem tubulorum ductiones ea commoda, primum in opere, quòd ſi quod uitium fa-
ctum fuerit, quilibet id poteſt reficere: etiamq́; multo ſalubrior eſt ex tubulis aqua quam per fiſtulas,
2220 quod per plumbum uidetur eſſe ideo uitioſa, quòd ex eo ceruſſa naſcitur. Hæc autem dicitur eſſe no
cens corporibus humanis, ita ſi quod ex eo procreatur, ideſt uitioſum, non eſt dubium quin ipſum
quoque non ſit ſalubre. Exemplar autem ab artificibus plumbarijs poſſumus accipere, quod pallori-
bus occupatos habent corporis colores. Namque cum fundendo plumbum flatur, uapor ex eo inſi-
dens corporis artus, & in dies exurens eripit ex membris eorum ſanguinis uirtutes. Itaque mi-
nimè fiſtulis plumbeis aqua duci uidetur, ſi uolumus eam habere ſalubrem. Saporem quoque melio-
rem ex tubulis eſſe quotidianus poteſtindicare uictus, quod omnes extructas cum habeant uaſorum
argenteorum menſas, tamen propter ſaporis integritatem fictilibus utuntur.
ctum fuerit, quilibet id poteſt reficere: etiamq́; multo ſalubrior eſt ex tubulis aqua quam per fiſtulas,
2220 quod per plumbum uidetur eſſe ideo uitioſa, quòd ex eo ceruſſa naſcitur. Hæc autem dicitur eſſe no
cens corporibus humanis, ita ſi quod ex eo procreatur, ideſt uitioſum, non eſt dubium quin ipſum
quoque non ſit ſalubre. Exemplar autem ab artificibus plumbarijs poſſumus accipere, quod pallori-
bus occupatos habent corporis colores. Namque cum fundendo plumbum flatur, uapor ex eo inſi-
dens corporis artus, & in dies exurens eripit ex membris eorum ſanguinis uirtutes. Itaque mi-
nimè fiſtulis plumbeis aqua duci uidetur, ſi uolumus eam habere ſalubrem. Saporem quoque melio-
rem ex tubulis eſſe quotidianus poteſtindicare uictus, quod omnes extructas cum habeant uaſorum
argenteorum menſas, tamen propter ſaporis integritatem fictilibus utuntur.
Hæc facillima ſunt, nec noſtra indigent explicatione.
Modo ad reliqua.
Sin autem fontes non ſunt, unde ductiones aquarum faciamus, neceſſe eſt puteos fodere.
In pu-
teorum autem ſoſsionibus non eſt contemnenda ratio, ſed acuminibus, ſolertiaq́; magna, naturales
3330 rerum rationes conſiderandæ, quòd habet multa uariaq́; terra in ſe genera. Eſt enim utireliquæ res
ex quatuor principijs compoſita, & primum eſt ipſa terrena, habetq́; ex humore aquæ fontes, item
calores unde etiam ſulphur, alumen, bitumen naſcitur, aerisq́; ſpiritus immunis, qui cum graues per
interuenia fiſtuloſa terræ perueniunt ad foſsionem puteorum: & ibi homines offendunt fodientes,
naturali uapore obturant in eorum naribus ſpiritus animales, ita qui non celerius inde effugiunt, ibi
interimuntur. Hoc autem quibus rationibus caueatur, ſic erit faciendum. Lucerna accenſa demit-
tatur, quæ ſi permanſerit ardens, ſine periculo deſcendetur: Sin autem eripietur lumen ui uaporis,
tum ſecundum puteum dextra, ac ſiniſtra defodientur æſtuaria, ita (quemadmodum pernares) ſpi-
ritus ex æſtuarijs diſsipabuntur. Cum bæc ſic explicata ſuerint, & ad aquam erit peruentum, tunc
puteus ita ſepiatur ſtructura ne obturentur uenæ. Sin autem loca dura erunt, aut in imum uenæ pe-
4440 nitus non fuerint, tunc ſigninis operibus ex teſtis, aut a ſuperioribus locis excipiendæ ſunt copiæ. In
ſigninis autem operibus hęc ſunt facienda, uti arena primum puriſsima aſperrimaq́; paretur, cæ-
mentum de ſilice frangatur, ne grauius quàm librarium, calx quam uehementiſsima mortario miſcea-
tur, ita ut quinque partes arenæ ad duas calcis reſpondeant, mortario cæmentum addatur, ex eo parie
tes in foſſa ad libramentum altitudinis futuræ depreſſa calcentur uectibus ligneis ferratis, parietibus
calcatis in medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum imum parietum, & exæquato ſolo
ex eodem mortario calcetur pauimentum ad craſsitudinem, quæ conſtituta fuerlt. Ea autem loca ſi
duplicia, aut triplicia facta fuerint uti percolationibus aquæ tranſmutari poſsint, multo ſalubriorem
eius uſum efficient, limus enim cum habuerit quo ſubſidar, limpidior aqua fiet, & ſine odoribus con-
ſeruabit ſaporem, ſi non, ſalem addi neceſſe erit, & extenuari. Quæ potui de aquæ uirtute, & uarie-
5550 tate, quasq́; habeat utilitates, quibus rationibus ducatur, & probetur in hoc uolumine poſui. De gno-
monicis uero rebus & horologiorum rationibusin ſequenti perſcribam.
teorum autem ſoſsionibus non eſt contemnenda ratio, ſed acuminibus, ſolertiaq́; magna, naturales
3330 rerum rationes conſiderandæ, quòd habet multa uariaq́; terra in ſe genera. Eſt enim utireliquæ res
ex quatuor principijs compoſita, & primum eſt ipſa terrena, habetq́; ex humore aquæ fontes, item
calores unde etiam ſulphur, alumen, bitumen naſcitur, aerisq́; ſpiritus immunis, qui cum graues per
interuenia fiſtuloſa terræ perueniunt ad foſsionem puteorum: & ibi homines offendunt fodientes,
naturali uapore obturant in eorum naribus ſpiritus animales, ita qui non celerius inde effugiunt, ibi
interimuntur. Hoc autem quibus rationibus caueatur, ſic erit faciendum. Lucerna accenſa demit-
tatur, quæ ſi permanſerit ardens, ſine periculo deſcendetur: Sin autem eripietur lumen ui uaporis,
tum ſecundum puteum dextra, ac ſiniſtra defodientur æſtuaria, ita (quemadmodum pernares) ſpi-
ritus ex æſtuarijs diſsipabuntur. Cum bæc ſic explicata ſuerint, & ad aquam erit peruentum, tunc
puteus ita ſepiatur ſtructura ne obturentur uenæ. Sin autem loca dura erunt, aut in imum uenæ pe-
4440 nitus non fuerint, tunc ſigninis operibus ex teſtis, aut a ſuperioribus locis excipiendæ ſunt copiæ. In
ſigninis autem operibus hęc ſunt facienda, uti arena primum puriſsima aſperrimaq́; paretur, cæ-
mentum de ſilice frangatur, ne grauius quàm librarium, calx quam uehementiſsima mortario miſcea-
tur, ita ut quinque partes arenæ ad duas calcis reſpondeant, mortario cæmentum addatur, ex eo parie
tes in foſſa ad libramentum altitudinis futuræ depreſſa calcentur uectibus ligneis ferratis, parietibus
calcatis in medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum imum parietum, & exæquato ſolo
ex eodem mortario calcetur pauimentum ad craſsitudinem, quæ conſtituta fuerlt. Ea autem loca ſi
duplicia, aut triplicia facta fuerint uti percolationibus aquæ tranſmutari poſsint, multo ſalubriorem
eius uſum efficient, limus enim cum habuerit quo ſubſidar, limpidior aqua fiet, & ſine odoribus con-
ſeruabit ſaporem, ſi non, ſalem addi neceſſe erit, & extenuari. Quæ potui de aquæ uirtute, & uarie-
5550 tate, quasq́; habeat utilitates, quibus rationibus ducatur, & probetur in hoc uolumine poſui. De gno-
monicis uero rebus & horologiorum rationibusin ſequenti perſcribam.
Duplicem nobis proponit rationem Vitruuius qua aquæ inopiæ ſuccuramus, altera eſt puteorum, altera ci-
sternarum. Fit enim quandoq; ut aqua careamus, unde uel claſſem, uel exercitus aquemus, quare ingenio, & in-
dustria comparandũ eſt auxiliũ in puteis maxime fodiendis, quod & bene ſciunt metallici omnes quantum inest
periculi, & a peſtifero halitu, & a ruina diruti montis, & collabentium laterum, ſiue puteos, ſiue cuniculos
ducant, hoc eſt ſiue in profundum, ſiue in longum eant. Vapores igitur mali eo experimento noſcuntur &
uitantur, quomodo dicit Vitru. noſcuntur accenſa lucerna appoſita in eo loco ubi cauandum eſt, priuſquam
ad intima deſcendatur: nam ſi extincta non fuerit, periculum non timebis, nam uaporis leuitatem facilè ab-
ſumet ignis. ſi uero extinguetur, cauendus est locus, quem ſpiritus mortifer occupabit, ut ait Palladius. Vi-
6660
sternarum. Fit enim quandoq; ut aqua careamus, unde uel claſſem, uel exercitus aquemus, quare ingenio, & in-
dustria comparandũ eſt auxiliũ in puteis maxime fodiendis, quod & bene ſciunt metallici omnes quantum inest
periculi, & a peſtifero halitu, & a ruina diruti montis, & collabentium laterum, ſiue puteos, ſiue cuniculos
ducant, hoc eſt ſiue in profundum, ſiue in longum eant. Vapores igitur mali eo experimento noſcuntur &
uitantur, quomodo dicit Vitru. noſcuntur accenſa lucerna appoſita in eo loco ubi cauandum eſt, priuſquam
ad intima deſcendatur: nam ſi extincta non fuerit, periculum non timebis, nam uaporis leuitatem facilè ab-
ſumet ignis. ſi uero extinguetur, cauendus est locus, quem ſpiritus mortifer occupabit, ut ait Palladius. Vi-
6660