362330LIBER
Ad extremum tandem totius Architecturæ negotium peruenimus.
Tertia, &
ultima pars hæc est, in co-
gnitione principiorum, & diſpoſitione machinarum, & organorum collocata: quæ non minus utilem, quäm
admirandam magnorum operum experientiam facit. Quis enim non obſtupeſcat homuncionem, parui orga-
ni additamento pondus immenſum mira trahere facilitate, tenui fune ſaxum montis inſtar ſubleuare? Quis
eſt qui ſine admiratione Archimedis excogitata, & facta legat? quis non horret, cum uidet machinarum no-
ſtrarum, quæpyrobaliſtæ dicumtur, impetus, tonitrua, fulmina, fulguraq́; , & Strages hominum, & murorum
irreparabiles? ſed terrores omittamus: quanta quæſo utilitate, quanta uoluptate habemus rotas aquarias,
ſpiritales machinas, automata, & hydraulica? trochleas, cochleas, ergata, ſucculas, molas, tympana, & re-
liqua generis huius, quæ hominum uoluptati, & commoditati mirum in modum ſeruire uidemus. Non eſtigi-
1110turquod quiſpiam miretur ſi inter præcipuas. Architectur æ partes eam numeremus, quæ de uniuerſa machi
narum, & organorum ratione pertractat. Dehac igitur in decimo, & ultimo libro Vitruuius agit. De hac
etiam nos affatim ratiocinabimur: animum aduertentes primum ad utilia illa præcepta, quæ in proœmijs ſuo-
rum librorum Vitru. tradere ſolet. Vtinam quod ab initio probeſtatutum, & prouiſumfuit, ſemper quoque
obſeruatum fuiſſet, ac etiam nunc obſeruari uideremus. Nam cum lex Epheſi lata fuerit, qua laudis præmia
darentur Architectis ijs, qui iustam impenſarum ſummam magiſtratui dediſſent, priuſquam opus curandum
ſuſciperent, & dammum, ac uituperium reſerrent, quando ultra quartam partem ſummæ ſumptus creuiſſent,
ſi ea obſeruaretur continuis temporibus, neque in publica, neque in priuata damna incurerent. Nam ut de
priuatis dicam, patres familiarum cum ſcirent propè uerum futuros ſumpius, metientes uires, & facultates
ſuas, aut ab ædificando deſisterent, aut quod eſſet aptum commode prouiderent: neque illud fieret, quod no-
2220 Stris temporibus uanitate quadam ( ut puto ) accidit. Multi enim ſunt, quipriuatis opibus regales domos
tentant astruere: & in medio opere deſistunt, cum tamen ipſa membra, & partes ædium perfectas ornauerint
pitcturis, & ſigninis operibus, auratisq́; laquearibus, & lectis pur pureis, ita quod ſi integrum opus initijs re-
ſponderet, opulentißimorum Regum opes exhauriendæ forent. Vnde quod factum est intercipitur, & quod
faciundum eſt, deſtituitur interim egregia illa ornamenta puluere, & ſitu ſquallent. Sed ſinamus eos uideri aut
eſſe, quod uideri, aut eſſe uolunt, & muniti ijs præ nobis ab excellentibus, & peritis tradita ſunt
prudenter, cogitemus & credamus pecuniam nullam melius, uel utilius impendi, quàm eam, quæ probo, &
perito traditur Architecto. ex ea enim prima traditione exordium capit quicquid operi futuro boni, pulchri,
& excellentis ineſſe potest. Non debemus igitur bene conſulenti parce conſulere, nec recte facienti auaras
præbere manus. Lex igitur illa, quam Epheſitradit Vitr. dura licet æqua tamen conditione latam fuiſſe, etiam
3330 noſtris temporibus obſeruari deberet. & præſertim in rebus ijs, in quibus occaſio præceps, impendendi neceßi-
tas, deliberandi periculum, & minima ſubducendærationis commoditas inest. quemadmodum in publicis ap-
paratibus, & ludorum, ſcenarumq́; machinationibus, quæ ad tempus fiunt, nec perpetuo manſura comparan-
tur: propter quas res Romani publica munera per magistratus diſtribuere ſolebant, in quibus rebus inge-
nioſi, fideles, peritiq́; Architecti requirebantur. Vt igitur ignorantiam, & damna euitemus, neceſſe est om-
nẽ machinationis rationem expedite, ac explicate cognoſcere. Poſt proœmium igitur ſermo habetur de machi
nis, atque organis, ex quibus non nulla pacis ſtudia reſpiciunt, ſiue utilitatem, ſiue incunditatem ſpectes.
nonnulla ad bellorum rationem transferuntur. Primo igitur capite Vitr. machinam definit, diſerimen ponit
inter machinam, & organum: machinarum partitionem facit, deq́; earum origine ſermonem habet. Aſecüdo
ad nonum de tractorijs machinis loquitur, & rationem affert, qua uarijs modis onera ſubleuantur. A nono
ad tertiumdecimum, rotarũ, & tympanorum ad aquam hauriendã, & ad molendũ docet apparatum. A tertio
4440 decimo ad quintum decimum, nonnullas deſcribit machinas, quas hydraulicas uocat. Sunt enim machinæ hy-
draulicæ organa ratione harmonica perfecta, quæ aquæ commotione ſpiritum impellunt ad fistulas, & ſuaues
emittunt ſonos. Metiri etiam docet iter ſiue curru, ſiue naui peragatur tympanis proportione dentatis: Inde
ad bellicas machinas conuerſus, iaculatorias, & excuſſorias machinas deſcribit, & uniuerſum Architecturæ
corpus, ut pollicitus est, demum abſoluit. Nos de more noſtro uniuerſam hanc materiem ſub uno aſpectu po-
nemus, memoriæ, & intelligentiæ lectorum inſeruientes. Cum igitur natura mult. t, quæ hominum commo-
dis aduerſantur, efficere ſoleat, cumque eadem eodem modo ſemper agat, neceſſarium fuit modum inuenire,
quo natur a ad humanos uſus flecti, ac deduci poſſet. Modus is ope artis inuentus est: Arte enim natura uin-
citur in ijs, in quibus homines a natura uincuntur. Ecce quam nobis rerum pondere, ac mole natura reni-
tatur, quod niſi adſit ingenium artis, & ſolertia, quis educere, trahere, ac deducere magnas poſſet marmorũ
5550 moles, metas, obeliſcos, columnasq́; immanes erigere? nauesſubducere eaſdemq́; mercibus onustas traijcere?
Deficerent planẽ uires humanæ, niſi artis, & machinationis prœſidio muntiti tantas res aggrederemur. Pul-
chrum igitur, & utile est originem, principiumq́; machinationis, & genera ſcire, unde uniuerſa hæc ratio
proſecta eſt. Cognitio ista duabus ſcientijs ſubiecta est: ſubalternam dicunt: nam & naturali Philoſophiæ,
& Mathematicæ diſciplinæ ſubijcitur. A natur a materiem, & ſubiectam rem ſumit. Ars enim id in quo agit
aliunde ſumit: namlignum, marmor, metalla, & huiuſmodi alia a natura comparantur: ſubtiles autem ra-
tiones, & demonſtrationes, & artis initia ab ipſis mathematicis ſumuntur: & quemadmodum ſubiecta res,
& materies uariabilis, & mutabilis est, ſic enim fert natura. Itaratio æterna, & immortalis exſui ratione
habetur. Rationem enim circuli, ſeu Trigoni, uel alterius ſiguræ, in quacuque ſit materie, eandem ſemper
eſſe neceſſe eſt. ut igitur are ſubiecta defectio, ſic a forma perſectio eſt, Ideo magna diligentia conſiderandum
6660
gnitione principiorum, & diſpoſitione machinarum, & organorum collocata: quæ non minus utilem, quäm
admirandam magnorum operum experientiam facit. Quis enim non obſtupeſcat homuncionem, parui orga-
ni additamento pondus immenſum mira trahere facilitate, tenui fune ſaxum montis inſtar ſubleuare? Quis
eſt qui ſine admiratione Archimedis excogitata, & facta legat? quis non horret, cum uidet machinarum no-
ſtrarum, quæpyrobaliſtæ dicumtur, impetus, tonitrua, fulmina, fulguraq́; , & Strages hominum, & murorum
irreparabiles? ſed terrores omittamus: quanta quæſo utilitate, quanta uoluptate habemus rotas aquarias,
ſpiritales machinas, automata, & hydraulica? trochleas, cochleas, ergata, ſucculas, molas, tympana, & re-
liqua generis huius, quæ hominum uoluptati, & commoditati mirum in modum ſeruire uidemus. Non eſtigi-
1110turquod quiſpiam miretur ſi inter præcipuas. Architectur æ partes eam numeremus, quæ de uniuerſa machi
narum, & organorum ratione pertractat. Dehac igitur in decimo, & ultimo libro Vitruuius agit. De hac
etiam nos affatim ratiocinabimur: animum aduertentes primum ad utilia illa præcepta, quæ in proœmijs ſuo-
rum librorum Vitru. tradere ſolet. Vtinam quod ab initio probeſtatutum, & prouiſumfuit, ſemper quoque
obſeruatum fuiſſet, ac etiam nunc obſeruari uideremus. Nam cum lex Epheſi lata fuerit, qua laudis præmia
darentur Architectis ijs, qui iustam impenſarum ſummam magiſtratui dediſſent, priuſquam opus curandum
ſuſciperent, & dammum, ac uituperium reſerrent, quando ultra quartam partem ſummæ ſumptus creuiſſent,
ſi ea obſeruaretur continuis temporibus, neque in publica, neque in priuata damna incurerent. Nam ut de
priuatis dicam, patres familiarum cum ſcirent propè uerum futuros ſumpius, metientes uires, & facultates
ſuas, aut ab ædificando deſisterent, aut quod eſſet aptum commode prouiderent: neque illud fieret, quod no-
2220 Stris temporibus uanitate quadam ( ut puto ) accidit. Multi enim ſunt, quipriuatis opibus regales domos
tentant astruere: & in medio opere deſistunt, cum tamen ipſa membra, & partes ædium perfectas ornauerint
pitcturis, & ſigninis operibus, auratisq́; laquearibus, & lectis pur pureis, ita quod ſi integrum opus initijs re-
ſponderet, opulentißimorum Regum opes exhauriendæ forent. Vnde quod factum est intercipitur, & quod
faciundum eſt, deſtituitur interim egregia illa ornamenta puluere, & ſitu ſquallent. Sed ſinamus eos uideri aut
eſſe, quod uideri, aut eſſe uolunt, & muniti ijs præ nobis ab excellentibus, & peritis tradita ſunt
prudenter, cogitemus & credamus pecuniam nullam melius, uel utilius impendi, quàm eam, quæ probo, &
perito traditur Architecto. ex ea enim prima traditione exordium capit quicquid operi futuro boni, pulchri,
& excellentis ineſſe potest. Non debemus igitur bene conſulenti parce conſulere, nec recte facienti auaras
præbere manus. Lex igitur illa, quam Epheſitradit Vitr. dura licet æqua tamen conditione latam fuiſſe, etiam
3330 noſtris temporibus obſeruari deberet. & præſertim in rebus ijs, in quibus occaſio præceps, impendendi neceßi-
tas, deliberandi periculum, & minima ſubducendærationis commoditas inest. quemadmodum in publicis ap-
paratibus, & ludorum, ſcenarumq́; machinationibus, quæ ad tempus fiunt, nec perpetuo manſura comparan-
tur: propter quas res Romani publica munera per magistratus diſtribuere ſolebant, in quibus rebus inge-
nioſi, fideles, peritiq́; Architecti requirebantur. Vt igitur ignorantiam, & damna euitemus, neceſſe est om-
nẽ machinationis rationem expedite, ac explicate cognoſcere. Poſt proœmium igitur ſermo habetur de machi
nis, atque organis, ex quibus non nulla pacis ſtudia reſpiciunt, ſiue utilitatem, ſiue incunditatem ſpectes.
nonnulla ad bellorum rationem transferuntur. Primo igitur capite Vitr. machinam definit, diſerimen ponit
inter machinam, & organum: machinarum partitionem facit, deq́; earum origine ſermonem habet. Aſecüdo
ad nonum de tractorijs machinis loquitur, & rationem affert, qua uarijs modis onera ſubleuantur. A nono
ad tertiumdecimum, rotarũ, & tympanorum ad aquam hauriendã, & ad molendũ docet apparatum. A tertio
4440 decimo ad quintum decimum, nonnullas deſcribit machinas, quas hydraulicas uocat. Sunt enim machinæ hy-
draulicæ organa ratione harmonica perfecta, quæ aquæ commotione ſpiritum impellunt ad fistulas, & ſuaues
emittunt ſonos. Metiri etiam docet iter ſiue curru, ſiue naui peragatur tympanis proportione dentatis: Inde
ad bellicas machinas conuerſus, iaculatorias, & excuſſorias machinas deſcribit, & uniuerſum Architecturæ
corpus, ut pollicitus est, demum abſoluit. Nos de more noſtro uniuerſam hanc materiem ſub uno aſpectu po-
nemus, memoriæ, & intelligentiæ lectorum inſeruientes. Cum igitur natura mult. t, quæ hominum commo-
dis aduerſantur, efficere ſoleat, cumque eadem eodem modo ſemper agat, neceſſarium fuit modum inuenire,
quo natur a ad humanos uſus flecti, ac deduci poſſet. Modus is ope artis inuentus est: Arte enim natura uin-
citur in ijs, in quibus homines a natura uincuntur. Ecce quam nobis rerum pondere, ac mole natura reni-
tatur, quod niſi adſit ingenium artis, & ſolertia, quis educere, trahere, ac deducere magnas poſſet marmorũ
5550 moles, metas, obeliſcos, columnasq́; immanes erigere? nauesſubducere eaſdemq́; mercibus onustas traijcere?
Deficerent planẽ uires humanæ, niſi artis, & machinationis prœſidio muntiti tantas res aggrederemur. Pul-
chrum igitur, & utile est originem, principiumq́; machinationis, & genera ſcire, unde uniuerſa hæc ratio
proſecta eſt. Cognitio ista duabus ſcientijs ſubiecta est: ſubalternam dicunt: nam & naturali Philoſophiæ,
& Mathematicæ diſciplinæ ſubijcitur. A natur a materiem, & ſubiectam rem ſumit. Ars enim id in quo agit
aliunde ſumit: namlignum, marmor, metalla, & huiuſmodi alia a natura comparantur: ſubtiles autem ra-
tiones, & demonſtrationes, & artis initia ab ipſis mathematicis ſumuntur: & quemadmodum ſubiecta res,
& materies uariabilis, & mutabilis est, ſic enim fert natura. Itaratio æterna, & immortalis exſui ratione
habetur. Rationem enim circuli, ſeu Trigoni, uel alterius ſiguræ, in quacuque ſit materie, eandem ſemper
eſſe neceſſe eſt. ut igitur are ſubiecta defectio, ſic a forma perſectio eſt, Ideo magna diligentia conſiderandum
6660