382350LIBER
ter regulas, alternis obturando ſoramina, alternis aperiundo ex muſicis artibus multiplicibus mo-
dulorum uarietatibus ſonantes excitatn uoces. Quantum potui niti, ut obſcura res per ſcripturam
dilucide pronunciaretur, contendi. Sed hæc non eſt facilis ratio, neque Omnibus expedita ad intel-
ligendum præter eos, qui in his generibus habent exercitationem. Quod ſi qui parum intellexerint
è ſcriptis, cum ip ſam rem cognoſcent, proſectö inuenient curioſe, & ſubtiliter omnia ordinata.
dulorum uarietatibus ſonantes excitatn uoces. Quantum potui niti, ut obſcura res per ſcripturam
dilucide pronunciaretur, contendi. Sed hæc non eſt facilis ratio, neque Omnibus expedita ad intel-
ligendum præter eos, qui in his generibus habent exercitationem. Quod ſi qui parum intellexerint
è ſcriptis, cum ip ſam rem cognoſcent, proſectö inuenient curioſe, & ſubtiliter omnia ordinata.
Machinæ hydraulicæ fabrica difficilis eſt, &
obſcura, quanquam Vitr.
eam ſubtiliter, &
curioſe dicat ſe eã
deſcripſiſſe, & initio polliceatur ſe breuiter uelle ea ſcriptura conſequi, quæ ad eam pertinent. Puto ego id
recte aſſecutum Vitruuium, licet hanc formam pro modulo ab eo deſcriptam nonnulli aſſirment, dicentes Ne-
ronem uſque adeo hydraulicis delectatum, ut inter pericula uitæ, & imperij, inter militum, & ducum ſeditio-
1110 nes, in imminenti damno totius, curam earum & ſtudium non relinquiſſe, & post inuulgatos Vitruuianos li-
bros, non ei ad eo cordi fuiſſe, quoniam uulgari ratione fabricatas intellexit. Mihi autem uidetur, quanquam
Vitruuius non omnia penitus deſcripſit, quod & aliàs facere conſuerit, tanquam nota multa prætermittens,
tantum nihilominus lucis affert, ut nihil ex neceſſarijs omißiſſe eum iudicare poßimus, modo induſtriam, &
diligentiam adhibere uelimus. Nam & ſi nos quoque organa quibus utimur deſcribere proponamus, non
poterimus tam accurate rem tractare, ut difficultates omnes amoueamus, his præſertim, qui non habent ho-
rum instrumentorum exercitationem. Tanto magis antiquitas, & uocabulorum, rerumq́; nouitas nos tor-
quebit, ſi Vitruuianam machinam deſcriptam intelligere, & fabricare tentauerimus. Cæterum ab intentio-
ne, quæ cum noſtris organis est communis, multa percipiemus. Finis enim est ut ſistulæ ſonum edant, quem
minime dabunt, niſi ex aeris ſpiritu, & impulſu: impelli uero aer, & ſpiritus non poterit, niſi in unum locum
cogatur, cogi uero non poterit niſi organis ad id paratis. Paranda igitur organa ſunt ad id apta, & idonea.
2220 Docet autem Vitruuius quomodo ea fabricemus hoc modo. Baſis lignea præparatur, ut ſit tanquam locula-
mentum, (nos telarũ dicimus) totius organi unde hydraulicæ nomen deſumptum est, in ea enim baſi arca ærea,
quæ ara ab Herone dicitur, collocatur ad uſum aquæ, ſed a capitibus baſis dextra ac ſiniſtra eriguntur regu-
læ, quæ alijs tranſuerſis regulis continentur ſcalarum modo, ut contineant organa, quibus aqua concutitur,
(atto enim modo machinam ſuam Hero facit) in eas regulas inferius includuntur modioli ærei quos pi-
xides Hero uocat, eo modo, quo in lCteſibica machina dictum eſt, hi modioli habent circulos, & fundulas
mobiles ex torno, tanquam embolos in modiolos intrantes, & lana teguntur, ut leniter intrent, modioli erecti
ſunt et in arca ponuntur, ubi eſt aqua. Habentq́; manubria, & in eos catenæ demittuntur exeuntes ab ore
delphinorum, ſunt autem Delphini a ſorma, at qua a motione ita uocati. nam quemadmodum nos uerticillum,
& epiſtomium a forma Gallum uocamus, ita etiam illud instrumentum ab antiquis delphinus dicebatur: est,
3330 enim nauticum instrumentum, ut ait Pollux, non abſimile ab ijs tubis, quibus exhauriuntur carinæ. Delphini
ergo erant organa, ex quorum ore pendebant catenæ, quæ uectes continebant. In arca erat tanquam in-
fundibulum inuerſum a fundo tres digitos distans taxillis quibuſdam pro ſulcris ſublatum, ut aqua inferne ſub-
intrare poſſet. inſundibulum ſundo carebat: aqua erat eò loci, ut aerem premeret, qui per tubulos in inſun-
dibulum mittebatur, quemademodum in ſistulis paſtoritijs premitur crotaceus follis, in quo eſt aer incluſus. ita
aqua ab aere preſſa cum aer liberè exibat, expellebat ipſum per fiſtulam impetu ualido ad arcam. atque hoc
est quod Vitruuius dixit, {ſupra autem ceruiculam eius coagmentata arcula ſuſtinet caput machinæ, quæ græ-
ce canon muſicus dicitur. } arcula igitur ad eum uſum erat, ut aerem per ceruiculam infundibuli aſcendentem
ſeruaret, & eum ad ſuos canales emitteret. Erat enim regula canalibus diſtincta per longum, canona Græci,
nostri regiſtrum uocant. In canalibus tranſuerſa for amina erant ad numerum ſonituum, ſupra uero compo-
4440 ſitionem huius regulæ cum ſuis canalibus, & foraminibus erat tabula collocata, quæ omnia contegebat.
& undique canona continebat. Tabula hæc a Græcis πιναξ a noſtris ſommerium dicitur, quod tot habet in
ſummo foramina, quot ſunt foramina in canali facta, quæ ſimul reſpondere, & conuenire poßint, hæc fora-
mina ad ſonituum, hoc est fiſtularum numerum facienda ſunt. Fistulæ enim in modiolis œreis ligneis capiti-
bus in tabula eriguntur appoſita ad foramina. Expeditis canalibus, tabulaq́; perforata, interponimus inter
tabulam, & canales regulas quaſdam perforatas eodem modo habentia foramina, quæ reſpondere poßint,
cum impelluntur, ſoraminib us, quæ ſunt in ſumma tabula, & his, quæ ſunt in canalibus: ſed ita compoſitæ
ſunt, ut manubriorum, ſeu choragiorum eorum, quæ prominent calcatione uerſari poßint, & earum uer-
ſationi foramina, quæ ſunt in illis regulis, reſpondeant. foraminibus, quæ ſunt in canalibus, & his quæ in
ſumma tabula collocantur, ut ſpiritus ad fiſtulas permeare poßit. Choragia, ſeu manubria tribus membris
5550 conſtant, uectibus enim portarum ſimilia ſunt, ut ex diagrammate potest elici. habent autẽ annexos annulos,
omnium inſtrumentorum, ideſt omnium pinnarum, quas nos tastos a tangendo, quia muſicorum manibus tan-
guntur, appellamus. Lingulæ autem corneæ erant, aut ex laminis ſerreis ſubtilibus ordine collocatæ, ſed ob-
liquœ folijs porraceis modo, Spathas Græci, Vitruuius lingulas, nos ſpatellas nominamus. earum capitibus fu-
niculi, aut catellæ erant alligatæ, quæ contra earum flexiones eas pinnarum preßione adducebant. Sed cho-
ragijs, pinnisq́; minime tactis, ad ſuum locum lingulæ reuertebantur, & funiculis uoluebant regulas, ita ut
earum for amina non amplius reſponderent foraminibus tabulæ, ita aer & ſpititus non permittebatur exire ad
fiſtulas, unde nullus ſonitus edebatur. Vt uero aer quam primum conciperetur, e modiolis exibant ſiſtulæ, quæ
phigæos, & clibani ſeu ſurni ceruicibus contingenter coniunctæ erant, pertingebantq́; ad nares, quæ erant in
arcula. In his erant animulæ, ſeu axes ex torno ſubacti, ut recipiente arcula ſpiritũ obturarent foramina, nec
6660
deſcripſiſſe, & initio polliceatur ſe breuiter uelle ea ſcriptura conſequi, quæ ad eam pertinent. Puto ego id
recte aſſecutum Vitruuium, licet hanc formam pro modulo ab eo deſcriptam nonnulli aſſirment, dicentes Ne-
ronem uſque adeo hydraulicis delectatum, ut inter pericula uitæ, & imperij, inter militum, & ducum ſeditio-
1110 nes, in imminenti damno totius, curam earum & ſtudium non relinquiſſe, & post inuulgatos Vitruuianos li-
bros, non ei ad eo cordi fuiſſe, quoniam uulgari ratione fabricatas intellexit. Mihi autem uidetur, quanquam
Vitruuius non omnia penitus deſcripſit, quod & aliàs facere conſuerit, tanquam nota multa prætermittens,
tantum nihilominus lucis affert, ut nihil ex neceſſarijs omißiſſe eum iudicare poßimus, modo induſtriam, &
diligentiam adhibere uelimus. Nam & ſi nos quoque organa quibus utimur deſcribere proponamus, non
poterimus tam accurate rem tractare, ut difficultates omnes amoueamus, his præſertim, qui non habent ho-
rum instrumentorum exercitationem. Tanto magis antiquitas, & uocabulorum, rerumq́; nouitas nos tor-
quebit, ſi Vitruuianam machinam deſcriptam intelligere, & fabricare tentauerimus. Cæterum ab intentio-
ne, quæ cum noſtris organis est communis, multa percipiemus. Finis enim est ut ſistulæ ſonum edant, quem
minime dabunt, niſi ex aeris ſpiritu, & impulſu: impelli uero aer, & ſpiritus non poterit, niſi in unum locum
cogatur, cogi uero non poterit niſi organis ad id paratis. Paranda igitur organa ſunt ad id apta, & idonea.
2220 Docet autem Vitruuius quomodo ea fabricemus hoc modo. Baſis lignea præparatur, ut ſit tanquam locula-
mentum, (nos telarũ dicimus) totius organi unde hydraulicæ nomen deſumptum est, in ea enim baſi arca ærea,
quæ ara ab Herone dicitur, collocatur ad uſum aquæ, ſed a capitibus baſis dextra ac ſiniſtra eriguntur regu-
læ, quæ alijs tranſuerſis regulis continentur ſcalarum modo, ut contineant organa, quibus aqua concutitur,
(atto enim modo machinam ſuam Hero facit) in eas regulas inferius includuntur modioli ærei quos pi-
xides Hero uocat, eo modo, quo in lCteſibica machina dictum eſt, hi modioli habent circulos, & fundulas
mobiles ex torno, tanquam embolos in modiolos intrantes, & lana teguntur, ut leniter intrent, modioli erecti
ſunt et in arca ponuntur, ubi eſt aqua. Habentq́; manubria, & in eos catenæ demittuntur exeuntes ab ore
delphinorum, ſunt autem Delphini a ſorma, at qua a motione ita uocati. nam quemadmodum nos uerticillum,
& epiſtomium a forma Gallum uocamus, ita etiam illud instrumentum ab antiquis delphinus dicebatur: est,
3330 enim nauticum instrumentum, ut ait Pollux, non abſimile ab ijs tubis, quibus exhauriuntur carinæ. Delphini
ergo erant organa, ex quorum ore pendebant catenæ, quæ uectes continebant. In arca erat tanquam in-
fundibulum inuerſum a fundo tres digitos distans taxillis quibuſdam pro ſulcris ſublatum, ut aqua inferne ſub-
intrare poſſet. inſundibulum ſundo carebat: aqua erat eò loci, ut aerem premeret, qui per tubulos in inſun-
dibulum mittebatur, quemademodum in ſistulis paſtoritijs premitur crotaceus follis, in quo eſt aer incluſus. ita
aqua ab aere preſſa cum aer liberè exibat, expellebat ipſum per fiſtulam impetu ualido ad arcam. atque hoc
est quod Vitruuius dixit, {ſupra autem ceruiculam eius coagmentata arcula ſuſtinet caput machinæ, quæ græ-
ce canon muſicus dicitur. } arcula igitur ad eum uſum erat, ut aerem per ceruiculam infundibuli aſcendentem
ſeruaret, & eum ad ſuos canales emitteret. Erat enim regula canalibus diſtincta per longum, canona Græci,
nostri regiſtrum uocant. In canalibus tranſuerſa for amina erant ad numerum ſonituum, ſupra uero compo-
4440 ſitionem huius regulæ cum ſuis canalibus, & foraminibus erat tabula collocata, quæ omnia contegebat.
& undique canona continebat. Tabula hæc a Græcis πιναξ a noſtris ſommerium dicitur, quod tot habet in
ſummo foramina, quot ſunt foramina in canali facta, quæ ſimul reſpondere, & conuenire poßint, hæc fora-
mina ad ſonituum, hoc est fiſtularum numerum facienda ſunt. Fistulæ enim in modiolis œreis ligneis capiti-
bus in tabula eriguntur appoſita ad foramina. Expeditis canalibus, tabulaq́; perforata, interponimus inter
tabulam, & canales regulas quaſdam perforatas eodem modo habentia foramina, quæ reſpondere poßint,
cum impelluntur, ſoraminib us, quæ ſunt in ſumma tabula, & his, quæ ſunt in canalibus: ſed ita compoſitæ
ſunt, ut manubriorum, ſeu choragiorum eorum, quæ prominent calcatione uerſari poßint, & earum uer-
ſationi foramina, quæ ſunt in illis regulis, reſpondeant. foraminibus, quæ ſunt in canalibus, & his quæ in
ſumma tabula collocantur, ut ſpiritus ad fiſtulas permeare poßit. Choragia, ſeu manubria tribus membris
5550 conſtant, uectibus enim portarum ſimilia ſunt, ut ex diagrammate potest elici. habent autẽ annexos annulos,
omnium inſtrumentorum, ideſt omnium pinnarum, quas nos tastos a tangendo, quia muſicorum manibus tan-
guntur, appellamus. Lingulæ autem corneæ erant, aut ex laminis ſerreis ſubtilibus ordine collocatæ, ſed ob-
liquœ folijs porraceis modo, Spathas Græci, Vitruuius lingulas, nos ſpatellas nominamus. earum capitibus fu-
niculi, aut catellæ erant alligatæ, quæ contra earum flexiones eas pinnarum preßione adducebant. Sed cho-
ragijs, pinnisq́; minime tactis, ad ſuum locum lingulæ reuertebantur, & funiculis uoluebant regulas, ita ut
earum for amina non amplius reſponderent foraminibus tabulæ, ita aer & ſpititus non permittebatur exire ad
fiſtulas, unde nullus ſonitus edebatur. Vt uero aer quam primum conciperetur, e modiolis exibant ſiſtulæ, quæ
phigæos, & clibani ſeu ſurni ceruicibus contingenter coniunctæ erant, pertingebantq́; ad nares, quæ erant in
arcula. In his erant animulæ, ſeu axes ex torno ſubacti, ut recipiente arcula ſpiritũ obturarent foramina, nec
6660