5624LIBER
commoditatem, Decor honeſtatem.
Iconomia reſpicit diſtributionem, &
iustitiam quandam partium ſed
hæc ex ſuperioribus ſatis ſunt manifeſta.
hæc ex ſuperioribus ſatis ſunt manifeſta.
De partibus Architecturæ in priuatorum & publicorum ædi-
ficiorum distributionibus, & Gnomonices, & ma-
chinationis. # Cap. III.
ficiorum distributionibus, & Gnomonices, & ma-
chinationis. # Cap. III.
Artes ipſius Architecturæ ſunt tres, Aedificatio Gnomonice.
Machinatio:
Aedifica-
1110 tio autem diuiſa eſt bipartito, è quibus una eſt mœnium, & communium operum in pu
blicis locis collocatio, altera eſt priuatorum ædificiorum explicatio. Publicorum autem
diſtributiones ſunt tres, è quibus una eſt defenſionis, alia religionis, tertia opportunita-
tis. Defenſionis eſt murorum, turriumq́; , & portarum ratio ad hoſtium impetus perpetuo repellen-
dos excogitata; Religionis deorum immortalium fanorum, ædiumq́; ſacrarum collocatio. Opportu
nitatis omnium locorum ad uſum publicum diſpoſitio: uti portus, fora, porticus, balnea, theatra,
inambulationes, cæteraq́; , quæ ijſdem rationibus in publicis deſignantur locis. Hæc autem ita fie
ri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenuſtatis. Firmitatis erit habita ratio, cum fuerit
fundamentorum ad ſolidum depreſsio, & ex quaque materia copiarum ſine auaritia diligens ele-
2220 ctio: Vtilitatis autem emendata & ſine impeditione, uſu locorum, diſpoſitio, & ad regiones ſui cu-
iuſcunque generis apta & commoda diſtributio. Venuſtatis autem, cum fuerit ſpecies grata, & ele-
gans, membrorumq́; commenſus iuſtas habeat ſymmetriarum rationes.
1110 tio autem diuiſa eſt bipartito, è quibus una eſt mœnium, & communium operum in pu
blicis locis collocatio, altera eſt priuatorum ædificiorum explicatio. Publicorum autem
diſtributiones ſunt tres, è quibus una eſt defenſionis, alia religionis, tertia opportunita-
tis. Defenſionis eſt murorum, turriumq́; , & portarum ratio ad hoſtium impetus perpetuo repellen-
dos excogitata; Religionis deorum immortalium fanorum, ædiumq́; ſacrarum collocatio. Opportu
nitatis omnium locorum ad uſum publicum diſpoſitio: uti portus, fora, porticus, balnea, theatra,
inambulationes, cæteraq́; , quæ ijſdem rationibus in publicis deſignantur locis. Hæc autem ita fie
ri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenuſtatis. Firmitatis erit habita ratio, cum fuerit
fundamentorum ad ſolidum depreſsio, & ex quaque materia copiarum ſine auaritia diligens ele-
2220 ctio: Vtilitatis autem emendata & ſine impeditione, uſu locorum, diſpoſitio, & ad regiones ſui cu-
iuſcunque generis apta & commoda diſtributio. Venuſtatis autem, cum fuerit ſpecies grata, & ele-
gans, membrorumq́; commenſus iuſtas habeat ſymmetriarum rationes.
Nunc præſtandum est quod ſupra polliciti ſumus;
Architecturæ ſcilicet partes inueniendæ ſunt:
partes in-
telligo non fabricæ, ædificij, ſed partes huius tractationis & artis: nam cum ſupra expoſitum ſit, quæ ſpe-
cies, & quæ forma mente concipienda ſit, quidq́; in animo Architecti prius ineſſe debeat, nunc dicendum
in quibus rebus exterius exprimenda ſit forma illa ſpeciesq́; interna: nam ordinare, diſponere, diſtribuere,
metiri, decorare, & uenustare ſunt ex eorum numero, quæ per ſe eſſe non poſſunt, aliquid enim extet opor
tet, quod ordinemus, diſponamus, & reliquis rebus perficiamus, nam ( ut diximus ) Ars habitus eſt dire-
ctor operum: Triplex igitur Architecturæ ſubiecta wateries. Aedificatio, Gnomonica, Machinatio: In his
tribus ordinatio, distributio, ſymmetria, decor, & uenustas artis eſt collocanda Aedificationem abſoluit pri
3330 mo, tertio, quarto, quinto, ſexto, ſeptimo, & octauo libro: Gn omonicam nono: Machinationem decimo:
Aedificatio duplex, aut enim publicorum explicatio est. Publica, & communia opera tripartita intelligun-
tur. Sunt enim aut defenſionis, aut religionis, aut opportunitatis: nam ſecuritas hoſtes, religio Deum, oppor
tunitas ciues reſpicit, quæſola, & maxima ſunt hominibus ex rebus neceſſarijs. Defenſio mœnia, oppida,
propugnacula, uias, portas conſiderat, de quibus primo libro agitur. Religio templa, ædesq́; ſacras, de qui
bus tertio & quarto: opportunitas, & commoditas forum, curiam, baſilicas, theatra, porticus, ambulatio-
nes, portus, & huiuſmodi, de quibus libro quinto. Priuatam uerò uniuerſam rationem ſequentes libri expli
cant, ornamentaq; ædificiorum ſeptimo libro explicantur. Octauo autem aquarum ductus exponuntur. At-
que hæc est uniuerſalis Vitruuianæ tractationis explicatio. Cæterum nos altius uniuerſum negotium repeten
tes, integram totius Architecturæ ſpeciem ante oculos ponemus. Quoniam ergo ſcire arbitramur, cum cau-
4440 ſas cognoſcimus: Quot ſunt cauſarum genera quærendum eſt: quiquid igitur factum eſt ab aliquo factum est,
ex aliqua re, ad aliquem finem, aliqua forma, & ſpecie. Effecta res igitur quatuor babet cauſas: effectri-
cem, quam & agentem, & motricem appellant, finem, formam, & materiem: Architectum formauimus
agentem ornatum illis dotibus, quas ſupra enumerauimus. Formam quoque totius artis expreßimus, eamq́;
diximus ex Vitr. conſtare, ordinatione, diſpoſitione, ſymmetria, decore, uenustate, diſtributione. Finis iam
manifestus est, omnis enim ars ad finem uitæ utilem, tendit. Vtilitas igitur finis est uniuerſalis omnium ar-
tefactorum. Materies artis eſt uel ad neceſſitatem uel ad modum, uel ad iucunditatem referenda: neceßita
tem abſoluit Aedificatio, modum machinatio, iucunditatem Gnomonica. Totius ædificationis formam hoc
modo explicabimus.
telligo non fabricæ, ædificij, ſed partes huius tractationis & artis: nam cum ſupra expoſitum ſit, quæ ſpe-
cies, & quæ forma mente concipienda ſit, quidq́; in animo Architecti prius ineſſe debeat, nunc dicendum
in quibus rebus exterius exprimenda ſit forma illa ſpeciesq́; interna: nam ordinare, diſponere, diſtribuere,
metiri, decorare, & uenustare ſunt ex eorum numero, quæ per ſe eſſe non poſſunt, aliquid enim extet opor
tet, quod ordinemus, diſponamus, & reliquis rebus perficiamus, nam ( ut diximus ) Ars habitus eſt dire-
ctor operum: Triplex igitur Architecturæ ſubiecta wateries. Aedificatio, Gnomonica, Machinatio: In his
tribus ordinatio, distributio, ſymmetria, decor, & uenustas artis eſt collocanda Aedificationem abſoluit pri
3330 mo, tertio, quarto, quinto, ſexto, ſeptimo, & octauo libro: Gn omonicam nono: Machinationem decimo:
Aedificatio duplex, aut enim publicorum explicatio est. Publica, & communia opera tripartita intelligun-
tur. Sunt enim aut defenſionis, aut religionis, aut opportunitatis: nam ſecuritas hoſtes, religio Deum, oppor
tunitas ciues reſpicit, quæſola, & maxima ſunt hominibus ex rebus neceſſarijs. Defenſio mœnia, oppida,
propugnacula, uias, portas conſiderat, de quibus primo libro agitur. Religio templa, ædesq́; ſacras, de qui
bus tertio & quarto: opportunitas, & commoditas forum, curiam, baſilicas, theatra, porticus, ambulatio-
nes, portus, & huiuſmodi, de quibus libro quinto. Priuatam uerò uniuerſam rationem ſequentes libri expli
cant, ornamentaq; ædificiorum ſeptimo libro explicantur. Octauo autem aquarum ductus exponuntur. At-
que hæc est uniuerſalis Vitruuianæ tractationis explicatio. Cæterum nos altius uniuerſum negotium repeten
tes, integram totius Architecturæ ſpeciem ante oculos ponemus. Quoniam ergo ſcire arbitramur, cum cau-
4440 ſas cognoſcimus: Quot ſunt cauſarum genera quærendum eſt: quiquid igitur factum eſt ab aliquo factum est,
ex aliqua re, ad aliquem finem, aliqua forma, & ſpecie. Effecta res igitur quatuor babet cauſas: effectri-
cem, quam & agentem, & motricem appellant, finem, formam, & materiem: Architectum formauimus
agentem ornatum illis dotibus, quas ſupra enumerauimus. Formam quoque totius artis expreßimus, eamq́;
diximus ex Vitr. conſtare, ordinatione, diſpoſitione, ſymmetria, decore, uenustate, diſtributione. Finis iam
manifestus est, omnis enim ars ad finem uitæ utilem, tendit. Vtilitas igitur finis est uniuerſalis omnium ar-
tefactorum. Materies artis eſt uel ad neceſſitatem uel ad modum, uel ad iucunditatem referenda: neceßita
tem abſoluit Aedificatio, modum machinatio, iucunditatem Gnomonica. Totius ædificationis formam hoc
modo explicabimus.
Cum natura comparatum ſit ut ſinguli ſingula, aut aliqua, nullus omnia poſſit, indigentia homines una
5550 compulit, ac in unum cætum congregauit: hinc ſocietas illa, quæ ciuitas appellatur, quæ multitudo eſt
quædam utilitatis cauſa in locum unum congregata. Hanc multitudinem uniuerſam poſſumus conſiderare,
uel ea ratione, qua multitudo eſt, uel quatenus in ea aliquis excellat, & præſtet: ſi multitudinem uniuerſam
reſpicie mus, pro eius ſalute & ſecuritate, urbem illi condemus munitam mœnijs, propugnaculis, foſſa, ualloq́;
pro commoditate, uias, pontes, cloacas, angiportus, & huiuſmodi, quæ ad omnium commoda pertinent: ſi
uero præſtantes, & excellentes ex ea multitudine deligamus, inueniemus alios digniores, & potentiores eſſe
alios minus dignos, & potentes, & inter dignos potentesq́; unum, aut plures: ſi unus, aut electione aliorum
& legitime præerit ille, aut ui & contra leges; ſi legitime præſit, princeps verus, & legitimus; ſi uiolenter
tyrannus perfidus appellabitur: intuitu finis utrique Architectus propriæ ædificationis rationem habere
debet: Principi Regiam, Tyranno. Arcem conſtruet: inter digniores, & potentiores, alij diuino cultui, ac reli-
6660
5550 compulit, ac in unum cætum congregauit: hinc ſocietas illa, quæ ciuitas appellatur, quæ multitudo eſt
quædam utilitatis cauſa in locum unum congregata. Hanc multitudinem uniuerſam poſſumus conſiderare,
uel ea ratione, qua multitudo eſt, uel quatenus in ea aliquis excellat, & præſtet: ſi multitudinem uniuerſam
reſpicie mus, pro eius ſalute & ſecuritate, urbem illi condemus munitam mœnijs, propugnaculis, foſſa, ualloq́;
pro commoditate, uias, pontes, cloacas, angiportus, & huiuſmodi, quæ ad omnium commoda pertinent: ſi
uero præſtantes, & excellentes ex ea multitudine deligamus, inueniemus alios digniores, & potentiores eſſe
alios minus dignos, & potentes, & inter dignos potentesq́; unum, aut plures: ſi unus, aut electione aliorum
& legitime præerit ille, aut ui & contra leges; ſi legitime præſit, princeps verus, & legitimus; ſi uiolenter
tyrannus perfidus appellabitur: intuitu finis utrique Architectus propriæ ædificationis rationem habere
debet: Principi Regiam, Tyranno. Arcem conſtruet: inter digniores, & potentiores, alij diuino cultui, ac reli-
6660