9361SECVNDVS.
Delapicidinis, earumque qualitatibus. # Cap. VII.
DE calce &
arena quibus proprietatibus ſint, &
quas habeant uirtutes dixi:
Sequitur ordo
de lapidicinis explicare, de quibus, & quadrata ſaxa, & cæmentorum ad ædificia, eximun-
tur copiæ, & comparantur. Hæ autem inueniuntur eſſe diſparibus, & diſsimilibus uirtu-
tibus. Sunt enim aliæ molles, uti ſunt circa urbem urbræ, Pallienſes, Fidenates, Alba-
næ: aliæ temperatæ uti Tiburtinæ, Amiterninæ, Soractinæ, & quæ ſunt his generibus. nonnullæ durę
1110 ut ſiliceæ. Sunt etiam alia genera plura, uti in Campania ruber, & niger tophus, in Vmbria, & in Pice-
no, & Venetia albus, qui etiam ſerra dentata utilignum ſecatur. Sed hæc omnia, quæ mollia ſunt hanc
habent utilitatem, quod ex his ſaxa cum ſunt exempta, in opere facillime tractantur, & ſiſint in locis
tectis, ſuſtinent laborem, ſin autem in apertis, & patentibus, gelicidijs, & pruinis congefta, friantur,
& diſſoluuntur: item ſecundum oras maritimas ab ſalſugine exeſa diffluunt, neque perferunt æftus.
Tiburtina uero, & quæ eodem genere ſunt, omnia ſufferunt, & ab oneribus, & a tempeſtatibus iniurias,
ſed ab igni non poſlunt eſſe tuta, ſimulq́; ut ſunt ab eo tracta, diſsiliunt, & diſsipantur, ideo quod
temperatura naturali paruo ſunt humore: item quod non multum habent terreni, ſed aeris plurimum,
& ignis. Igitur cum & humor, & terrenum in his minus ineſt, tum etiam ignis tactu, & ui uaporis
ex his aere ſugato penitus inſequens, & interueniorum uacuitates occupans ferueſcit, & efficit ea ſuis
ardentia corporibus ſimilia. Sunt uero item lapidicinæ complures in finibus Tarquinienſium, quæ di-
2220 cuntur Anitianæ, colore quidem quemadmodum Albanę, quarum officinæ maximæ ſunt circa lacum
Vulſinienſem: Item pręfectura Stratonienſi. Eæ autem habent infinitas uirtutes, neque enim his geli-
cidiorum tempeſtas, neque tactus ignis poteſt nocere, ſed ſunt firmæ, & ad uetuſtatem ideo permanen
tes, quod parum habent e naturæ mixtione aeris, & ignis, humoris autem temperate, plurimumq́; ter-
reni, ita ſpiſsis compactionibus ſolidatæ, neque a tempeſtatibus, neque ab ignis uehementia nocentur.
Id autem maxime iudicare licet e monumentis, quæ ſunt circa municipium Ferentis ex his facta lapi-
cidinis; namque habent & ſtatuas amplas factas egregie, & minora ſigilla, floresq́; & achantos elegan-
ter ſculptos, quæ cumſint uetuſta ſic apparent recentia, uti ſi ſint modo facta. Non minus etiam fa-
bri ærarij de ijs lapicidinis in æris flatura formas habent comparatas, & ex his ad æs fundendum maxi-
mas utilitates, quæ ſi propè urbem eſſent, dignum eſſet, ut ex his officinis omnia opera perficerentur.
3330 Cum ergo propter propinquitatem neceſsitas cogat ex rubris lapicidinis, & Pallienſibus, & quæ ſunt
urbi proximæ copijs uti: ſi qui uoluerint ſine uitijs perficere, ita erit præparandum. Cum ædificandum
fuerit, ante biennium ea ſaxa non hyeme, ſed æſtate eximantur, & iacentia permaneant in locis paten-
tibus, quæ autem a tempeſtatibus eo biennio tacta læſa fuerint, ea in fundamenta conijciantur; cætera
quæ non erunt uitiata, ab natura rerum probata, durare poterunt ſupra terram ædificata, nec ſolum ea
in quadratis lapidibus ſunt obſeruanda, ſed etiam in cæmentitijs ſtructuris.
de lapidicinis explicare, de quibus, & quadrata ſaxa, & cæmentorum ad ædificia, eximun-
tur copiæ, & comparantur. Hæ autem inueniuntur eſſe diſparibus, & diſsimilibus uirtu-
tibus. Sunt enim aliæ molles, uti ſunt circa urbem urbræ, Pallienſes, Fidenates, Alba-
næ: aliæ temperatæ uti Tiburtinæ, Amiterninæ, Soractinæ, & quæ ſunt his generibus. nonnullæ durę
1110 ut ſiliceæ. Sunt etiam alia genera plura, uti in Campania ruber, & niger tophus, in Vmbria, & in Pice-
no, & Venetia albus, qui etiam ſerra dentata utilignum ſecatur. Sed hæc omnia, quæ mollia ſunt hanc
habent utilitatem, quod ex his ſaxa cum ſunt exempta, in opere facillime tractantur, & ſiſint in locis
tectis, ſuſtinent laborem, ſin autem in apertis, & patentibus, gelicidijs, & pruinis congefta, friantur,
& diſſoluuntur: item ſecundum oras maritimas ab ſalſugine exeſa diffluunt, neque perferunt æftus.
Tiburtina uero, & quæ eodem genere ſunt, omnia ſufferunt, & ab oneribus, & a tempeſtatibus iniurias,
ſed ab igni non poſlunt eſſe tuta, ſimulq́; ut ſunt ab eo tracta, diſsiliunt, & diſsipantur, ideo quod
temperatura naturali paruo ſunt humore: item quod non multum habent terreni, ſed aeris plurimum,
& ignis. Igitur cum & humor, & terrenum in his minus ineſt, tum etiam ignis tactu, & ui uaporis
ex his aere ſugato penitus inſequens, & interueniorum uacuitates occupans ferueſcit, & efficit ea ſuis
ardentia corporibus ſimilia. Sunt uero item lapidicinæ complures in finibus Tarquinienſium, quæ di-
2220 cuntur Anitianæ, colore quidem quemadmodum Albanę, quarum officinæ maximæ ſunt circa lacum
Vulſinienſem: Item pręfectura Stratonienſi. Eæ autem habent infinitas uirtutes, neque enim his geli-
cidiorum tempeſtas, neque tactus ignis poteſt nocere, ſed ſunt firmæ, & ad uetuſtatem ideo permanen
tes, quod parum habent e naturæ mixtione aeris, & ignis, humoris autem temperate, plurimumq́; ter-
reni, ita ſpiſsis compactionibus ſolidatæ, neque a tempeſtatibus, neque ab ignis uehementia nocentur.
Id autem maxime iudicare licet e monumentis, quæ ſunt circa municipium Ferentis ex his facta lapi-
cidinis; namque habent & ſtatuas amplas factas egregie, & minora ſigilla, floresq́; & achantos elegan-
ter ſculptos, quæ cumſint uetuſta ſic apparent recentia, uti ſi ſint modo facta. Non minus etiam fa-
bri ærarij de ijs lapicidinis in æris flatura formas habent comparatas, & ex his ad æs fundendum maxi-
mas utilitates, quæ ſi propè urbem eſſent, dignum eſſet, ut ex his officinis omnia opera perficerentur.
3330 Cum ergo propter propinquitatem neceſsitas cogat ex rubris lapicidinis, & Pallienſibus, & quæ ſunt
urbi proximæ copijs uti: ſi qui uoluerint ſine uitijs perficere, ita erit præparandum. Cum ædificandum
fuerit, ante biennium ea ſaxa non hyeme, ſed æſtate eximantur, & iacentia permaneant in locis paten-
tibus, quæ autem a tempeſtatibus eo biennio tacta læſa fuerint, ea in fundamenta conijciantur; cætera
quæ non erunt uitiata, ab natura rerum probata, durare poterunt ſupra terram ædificata, nec ſolum ea
in quadratis lapidibus ſunt obſeruanda, ſed etiam in cæmentitijs ſtructuris.
Tractat de ædendis lapidibus, nam de ijs, quæ arte fiunt ſupra ſatis eſt dictum.
Eos uero quia natura con-
ceduntur, ſuis uirtutibus diſtinguit, alios enim molles, duros alios, nonnullos temperatos dicit, hisq́; addit,
album, rubrum, & nigrum tophum. mox quas utilitates, quique afferant exponit ratione appoſita ex rerum
initijs, & elementis: demum quomodo probentur lapides docet, quæ omnia facillima ſunt in Vitr. ſed dictioni
4440 Architecti propria, nam nollem hoc uelalio aliquo loco Vitruuium obſeruari, tanquam elegantem, & lati-
num, ſed tanquam Architectum. Lapidum, qui natura conſtant, Architecti etiam naturam, & uſum con-
ſiderant, in qua re bipartita ratio nobis proponitur, nam & tempus, quo eximuntur, & uſus comparatio no-
bis explicanda eſt. prætereo autem lapides illos, qui cæmentitijs operibus aptiſunt, & eos adduco qui in stru
cturam ueniunt. in lapidibus deſideramus, ut tempestatibus reſistant; ventorum, imbrium, gelicidiorumq́;
uim perferant: ſoliditatem operibus præstent: & ſuis quique locis collocentur, quarefit ut tempora eximen-
dorum lapidum, & experimenta conſideranda ſint. Hinc præceptum illud Vitru. & Catonis. { Cum ædi-
ficandum fuerit, ante biennium ea ſaxa, non hyeme, ſed æstate eximantur, & iacentia permaneant in locis
patentibus. Et reliqua. Niſi forte & illud experimentum addendum ſit, ut ex ueterum ædificijs, potiusq́;
ex naturæ initijs lapidum uires iudicemus, conſideremusq́; quid uetustas attulerit, quodmaximum erit do-
5550 cumentum. Sed ad uſum ueniam, & comparationem. Comparantur lapides inter ſe colore, perſpicuitate, odo-
re, pondere, duritie, aſperitate, tempore, uenarum numero, & qualitate. De his ſingulis dicendum. Color
eſt qualitas in ſuperficie lapidis oculis apparens. Albi lapides faciliores ſuntfuſcis. Nigri punctis emanan-
tibus, indomiti: ſed angularibus guttis aſperſi ſunt firmiores, quam quigloboſas habent, guttæq́; ipſæpar-
uitate lapides probant. Aureæuero intermicantes ſcintillæ contumaces indicant. # Sed illud in colore ani-
maduertendum eſt, quod color omnis limpidus, & expurgatus diuturnitatis index eſt: Fuſcus lapis quo diſ-
creuit uena magis, eo plusferriest impatiens. Diuerſitas autem colorum in lapidibus a diuerſa exhalatio-
ne, ex qua oriuntur, accidere ſolet. Fuſci enimaterreno aduſto, candidia puro atque aereo uelaqueo, ui-
rides ex humoris copia, rubeus a uehementi calore, non humente materia fit, cæruleus ex rubra natura coa-
leſcit. # Perſpicuitas, qualitas est luciperuia, cuius contrarium opacitas. Siquis ergo perſpicuum lapi-
6660
ceduntur, ſuis uirtutibus diſtinguit, alios enim molles, duros alios, nonnullos temperatos dicit, hisq́; addit,
album, rubrum, & nigrum tophum. mox quas utilitates, quique afferant exponit ratione appoſita ex rerum
initijs, & elementis: demum quomodo probentur lapides docet, quæ omnia facillima ſunt in Vitr. ſed dictioni
4440 Architecti propria, nam nollem hoc uelalio aliquo loco Vitruuium obſeruari, tanquam elegantem, & lati-
num, ſed tanquam Architectum. Lapidum, qui natura conſtant, Architecti etiam naturam, & uſum con-
ſiderant, in qua re bipartita ratio nobis proponitur, nam & tempus, quo eximuntur, & uſus comparatio no-
bis explicanda eſt. prætereo autem lapides illos, qui cæmentitijs operibus aptiſunt, & eos adduco qui in stru
cturam ueniunt. in lapidibus deſideramus, ut tempestatibus reſistant; ventorum, imbrium, gelicidiorumq́;
uim perferant: ſoliditatem operibus præstent: & ſuis quique locis collocentur, quarefit ut tempora eximen-
dorum lapidum, & experimenta conſideranda ſint. Hinc præceptum illud Vitru. & Catonis. { Cum ædi-
ficandum fuerit, ante biennium ea ſaxa, non hyeme, ſed æstate eximantur, & iacentia permaneant in locis
patentibus. Et reliqua. Niſi forte & illud experimentum addendum ſit, ut ex ueterum ædificijs, potiusq́;
ex naturæ initijs lapidum uires iudicemus, conſideremusq́; quid uetustas attulerit, quodmaximum erit do-
5550 cumentum. Sed ad uſum ueniam, & comparationem. Comparantur lapides inter ſe colore, perſpicuitate, odo-
re, pondere, duritie, aſperitate, tempore, uenarum numero, & qualitate. De his ſingulis dicendum. Color
eſt qualitas in ſuperficie lapidis oculis apparens. Albi lapides faciliores ſuntfuſcis. Nigri punctis emanan-
tibus, indomiti: ſed angularibus guttis aſperſi ſunt firmiores, quam quigloboſas habent, guttæq́; ipſæpar-
uitate lapides probant. Aureæuero intermicantes ſcintillæ contumaces indicant. # Sed illud in colore ani-
maduertendum eſt, quod color omnis limpidus, & expurgatus diuturnitatis index eſt: Fuſcus lapis quo diſ-
creuit uena magis, eo plusferriest impatiens. Diuerſitas autem colorum in lapidibus a diuerſa exhalatio-
ne, ex qua oriuntur, accidere ſolet. Fuſci enimaterreno aduſto, candidia puro atque aereo uelaqueo, ui-
rides ex humoris copia, rubeus a uehementi calore, non humente materia fit, cæruleus ex rubra natura coa-
leſcit. # Perſpicuitas, qualitas est luciperuia, cuius contrarium opacitas. Siquis ergo perſpicuum lapi-
6660