5725PRIMVS.
ioni dediti inueniuntur, alij extra religionis obſeruantiam:
ex his alij foris, alij domi uirtutis ſuæ, &
admi-
niſtrationis præſtantiam exercebunt. Qui foris erunt, uel maritimis rebus, uel terreſtribus copijs pro Rep.
præerunt; illis portus, & ſtationes, nauigiaq́; , & naualia: his castra, & oppida conſtituentur, machinæ utriſ-
que, bellorumq́; tormenta, & armorum genera omnia conficientur: Qui domi manent excellentesq́; ſunt, uel
ciuilibus controuerſiis, & criminibus, hoc eſt iudicijs præſunt, uel conſilijs, & deliberationibus de Rep. in-
terſunt: iudicibus Forum, ſenatoribus Curia conſtruenda eſt, atque ita conſultum erit his, quibus non est cu-
ra, cultusq́; religionis demandatus. ſed religioſis ædes ſacræ, fana, hoſpitalia, chauſtra, & huiuſmodi alia
ſunt comparanda, uſu decentia, commodisq́; ſeurientia. Publicis operibus deſeruiunt utiliter armamenta-
ria, emporia, æraria, horrea, munitiones, thermæ: honorifice, arcus triumphales, ſepulchra, metæ, obeliſci,
1110 trophæa, Pyramides: iucunde, theatra, amphitheatra, circi, inambulationes, xiſti, palæſtræq́; : iuſte, carce-
res & huiuſmodi loca quibus rei contumaces, maliq́; detinentur: atque hæc ſunt quæ ædificationi publicæ in-
ſeruiunt. Priuatim uero ciues, & artifices, agricolæq́; ſunt conſiderandi, quibus ædificia pro cuiuſque con-
ditione, uſu & commoditate parari debent in urbe, extra urbem, & ubi opus ſit. Atque his omnibus abſol-
uetur prima illa & maxima pars Architecturæ, quæ ædificatio nominatur. De Gnomonices autem, ac
machinationis diſtinctione ſuo loco dicemus. Cæterum plura nobis animaduertenda ſunt, priuſquam ad opus
ueniamus; de quibus mox dicam: Primo imitari naturam eiusq́; opera debemus. Quæritur autem unde ſit il-
lud, quod ars naturam imitetur. Soluitur eſſe conuenientiam quandam inter principium illud quod naturam re
git uniuerſam, & illud, quod artefactis moderatur. Vtrunq; enim intelligentia quædam eſt, nam rerum natura
mente dirigitur, ars quoque mentis est munus: inter utranque mentem conuenientia quædam est. quorum igi-
2220 tur principia conueniunt ſimiliaq́; ſunt, & illa quoque ſimilia ſunt, at que in ea ſimilitudinum comparatione ſita
eſt im tatio: imitari uero nemo poteſt niſi conueniat cum eo quem imitatur: conueniet autem nunquàm niſi
ijſdem rationibus moueatur. quare qui imitari Virgilium, Ciceronem ſtudebit, fruſtra conabitur, niſi ratio-
nes, & regulas calleat illas, quibus adductus Virgilius, aut Cicero, ita fecit: ratio enim principium eſt, cum
qua conſentire, oportet qui ſimile quid efficere uoluerit. qui ergo imitatur nihil aliud facit, quàm ſimile; ſi-
mile autem a diſſidentibus principijs nunquam fiet. Qui igitur ſciuerit quaratione V irg. & Cice. bene dixe-
rint, eos facile poterit imitari. Sed nos ad rem. Imitatione naturæ ars nititur ob principiorum ſimilitudinem:
Conſideremus igitur rerum naturam, ut artem quoque artificiaq́; ordinare ſciamus; Naturæ ordine prius est
res: deinde ornamentum rei. Ars igitur primum eße rerum conſiderabit, deinde ornamenta. quomodo enim
ornabitur, quod non eſt? res naturæ conſtat materia, forma, compoſitione. Ars materiem, formam, com-
3330 poſitionemque conſiderabit, hinc primi ſecundi & aliorum librorum ordinatio: nam in primo de forma, in ſecun
do de materia, in tertio, quarto, quinto, & ſexto de compoſitione, in ſeptimo de ornamentis agitur. Natura ab
imperfectioribus, & communibus ad perfectiora, & propria peruenit, idem in artium tractatione, idem in
operibus obſeruandum. Naturæprincipium potens, ſapiens, beneuolum eſt: potentia magnas & firmas, ſapien-
tia pulchras, & ornatas, beneuolentia commodas & utiles res efficit. Ars quoque ſtudebit firmitati; utili-
tati, & uenustati, contra uim motricem, intelligentemq́; nunquam natura nititur, Ars idem obſeruabit, nam
nec ea, quæ inueniri non poſſunt, nec tam arduas res aggredietur, ut nulla ratione perfici poſſint, Naturæ
principium omnibus formis plenum eſſe oportet, quibus tanquam Ideis rerum utatur. Architecti mens ratio-
ne ſimili ornata eſſe debet quampluribus ideis, quemadmodum uiſum eſt ſupra. Natura loci, temporis, mo-
diq́; miniſtra eſt. Ars locum, modum, & tempus obſeruabit. Partes ſimiles, & diſſimiles, natura ad finem
4440 diſponit, idem quoque ars faciet, exemplum & exemplar demum natura dedit, quemadmodum ſuo loco ſepa-
ratim ſingulis in rebus uidebimus, quare & naturam imitabimur in ageado, & quicquid agemus propoſita
re aliqua egregia a natura ita formabimus, ut nihil in opere deſit. Quoniam uero inter oper a naturæ humanum
corpus, & temperaturæ perfectione, & partium proportione, & aſpectus pulchritudine, & operis excellen-
tia cæteris operibus antecellit, optime obſeruatum eſt ab arte, ut ad humani corporis ſimilitudinem, & men-
ſuram omnia perfici debeant: atque vt Sol omnium cæleſtium rerum ſic homo humanarum menſura est. At-
que hæc ſatis pro tempore dicta ſint.
niſtrationis præſtantiam exercebunt. Qui foris erunt, uel maritimis rebus, uel terreſtribus copijs pro Rep.
præerunt; illis portus, & ſtationes, nauigiaq́; , & naualia: his castra, & oppida conſtituentur, machinæ utriſ-
que, bellorumq́; tormenta, & armorum genera omnia conficientur: Qui domi manent excellentesq́; ſunt, uel
ciuilibus controuerſiis, & criminibus, hoc eſt iudicijs præſunt, uel conſilijs, & deliberationibus de Rep. in-
terſunt: iudicibus Forum, ſenatoribus Curia conſtruenda eſt, atque ita conſultum erit his, quibus non est cu-
ra, cultusq́; religionis demandatus. ſed religioſis ædes ſacræ, fana, hoſpitalia, chauſtra, & huiuſmodi alia
ſunt comparanda, uſu decentia, commodisq́; ſeurientia. Publicis operibus deſeruiunt utiliter armamenta-
ria, emporia, æraria, horrea, munitiones, thermæ: honorifice, arcus triumphales, ſepulchra, metæ, obeliſci,
1110 trophæa, Pyramides: iucunde, theatra, amphitheatra, circi, inambulationes, xiſti, palæſtræq́; : iuſte, carce-
res & huiuſmodi loca quibus rei contumaces, maliq́; detinentur: atque hæc ſunt quæ ædificationi publicæ in-
ſeruiunt. Priuatim uero ciues, & artifices, agricolæq́; ſunt conſiderandi, quibus ædificia pro cuiuſque con-
ditione, uſu & commoditate parari debent in urbe, extra urbem, & ubi opus ſit. Atque his omnibus abſol-
uetur prima illa & maxima pars Architecturæ, quæ ædificatio nominatur. De Gnomonices autem, ac
machinationis diſtinctione ſuo loco dicemus. Cæterum plura nobis animaduertenda ſunt, priuſquam ad opus
ueniamus; de quibus mox dicam: Primo imitari naturam eiusq́; opera debemus. Quæritur autem unde ſit il-
lud, quod ars naturam imitetur. Soluitur eſſe conuenientiam quandam inter principium illud quod naturam re
git uniuerſam, & illud, quod artefactis moderatur. Vtrunq; enim intelligentia quædam eſt, nam rerum natura
mente dirigitur, ars quoque mentis est munus: inter utranque mentem conuenientia quædam est. quorum igi-
2220 tur principia conueniunt ſimiliaq́; ſunt, & illa quoque ſimilia ſunt, at que in ea ſimilitudinum comparatione ſita
eſt im tatio: imitari uero nemo poteſt niſi conueniat cum eo quem imitatur: conueniet autem nunquàm niſi
ijſdem rationibus moueatur. quare qui imitari Virgilium, Ciceronem ſtudebit, fruſtra conabitur, niſi ratio-
nes, & regulas calleat illas, quibus adductus Virgilius, aut Cicero, ita fecit: ratio enim principium eſt, cum
qua conſentire, oportet qui ſimile quid efficere uoluerit. qui ergo imitatur nihil aliud facit, quàm ſimile; ſi-
mile autem a diſſidentibus principijs nunquam fiet. Qui igitur ſciuerit quaratione V irg. & Cice. bene dixe-
rint, eos facile poterit imitari. Sed nos ad rem. Imitatione naturæ ars nititur ob principiorum ſimilitudinem:
Conſideremus igitur rerum naturam, ut artem quoque artificiaq́; ordinare ſciamus; Naturæ ordine prius est
res: deinde ornamentum rei. Ars igitur primum eße rerum conſiderabit, deinde ornamenta. quomodo enim
ornabitur, quod non eſt? res naturæ conſtat materia, forma, compoſitione. Ars materiem, formam, com-
3330 poſitionemque conſiderabit, hinc primi ſecundi & aliorum librorum ordinatio: nam in primo de forma, in ſecun
do de materia, in tertio, quarto, quinto, & ſexto de compoſitione, in ſeptimo de ornamentis agitur. Natura ab
imperfectioribus, & communibus ad perfectiora, & propria peruenit, idem in artium tractatione, idem in
operibus obſeruandum. Naturæprincipium potens, ſapiens, beneuolum eſt: potentia magnas & firmas, ſapien-
tia pulchras, & ornatas, beneuolentia commodas & utiles res efficit. Ars quoque ſtudebit firmitati; utili-
tati, & uenustati, contra uim motricem, intelligentemq́; nunquam natura nititur, Ars idem obſeruabit, nam
nec ea, quæ inueniri non poſſunt, nec tam arduas res aggredietur, ut nulla ratione perfici poſſint, Naturæ
principium omnibus formis plenum eſſe oportet, quibus tanquam Ideis rerum utatur. Architecti mens ratio-
ne ſimili ornata eſſe debet quampluribus ideis, quemadmodum uiſum eſt ſupra. Natura loci, temporis, mo-
diq́; miniſtra eſt. Ars locum, modum, & tempus obſeruabit. Partes ſimiles, & diſſimiles, natura ad finem
4440 diſponit, idem quoque ars faciet, exemplum & exemplar demum natura dedit, quemadmodum ſuo loco ſepa-
ratim ſingulis in rebus uidebimus, quare & naturam imitabimur in ageado, & quicquid agemus propoſita
re aliqua egregia a natura ita formabimus, ut nihil in opere deſit. Quoniam uero inter oper a naturæ humanum
corpus, & temperaturæ perfectione, & partium proportione, & aſpectus pulchritudine, & operis excellen-
tia cæteris operibus antecellit, optime obſeruatum eſt ab arte, ut ad humani corporis ſimilitudinem, & men-
ſuram omnia perfici debeant: atque vt Sol omnium cæleſtium rerum ſic homo humanarum menſura est. At-
que hæc ſatis pro tempore dicta ſint.
Haec autem ita fieri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenuſtatis.
Quæ in operibus placent a natura, ab ingenio &
a manibus proficiſcuntur.
Natura Pondus, leuitatem, ra
rum, denſum, & alia huiuſmodi præbet, ab ingenio electio, diſtributio, forma, & reliqua proueniunt, manibus
ſecamus, polimus, ſcalpimus, pingimus. hæc omnia complectuntur ab ædificatione, a Gnomonica, a Machina-
5550 tione. Pulherimum autem est ſi bene conſiderantur ea, quæ primo, ſecundo, & tertio capite continentur, ui-
dere quam belle omnia inter ſe conſentiant, nanque a diffinitione, ortu officioq́; Architecturæ dignoſcitur
neceſſitas firmitatis, uenuctatis, & utilitatis, quæ ſimul haberi debent, nam perfecta non eſſet res illa quæ
paruo tempore utilis eßet, aut nihil in ſe uenustatis haberet: hinc. Vitru. libro ſecundo cap. octauo, libro
tertio cap. ſecundo, & primo hoc libro capite ſequenti, ſexto item capite quarto, & undecimo pluribuſq́; lo-
cis alijs de his tribus loquitur: cumq́; de uenuſtate mentionẽ facit, eam intelligit, quæ proportionibus compa-
ratur, non autem illam, quæ ornamentis conſtat, de qua libro ſeptimo: aliud enim eſt pulchritudo aliud orna-
mentum: interna enim res quædam est ipſa pulchritudo ac cum re nata, ſed ornamenta exterius adhibentur,
pulchritudini ſuper additum, poſterius adueniens: venuſtas ab intelligentia Architecti: utilitas, a probitate,
firmitudo, a poteſtate, hinc illud poße uelle, & ſcire oportet eum, qui aliquid facturus eſt.
6660rum, denſum, & alia huiuſmodi præbet, ab ingenio electio, diſtributio, forma, & reliqua proueniunt, manibus
ſecamus, polimus, ſcalpimus, pingimus. hæc omnia complectuntur ab ædificatione, a Gnomonica, a Machina-
5550 tione. Pulherimum autem est ſi bene conſiderantur ea, quæ primo, ſecundo, & tertio capite continentur, ui-
dere quam belle omnia inter ſe conſentiant, nanque a diffinitione, ortu officioq́; Architecturæ dignoſcitur
neceſſitas firmitatis, uenuctatis, & utilitatis, quæ ſimul haberi debent, nam perfecta non eſſet res illa quæ
paruo tempore utilis eßet, aut nihil in ſe uenustatis haberet: hinc. Vitru. libro ſecundo cap. octauo, libro
tertio cap. ſecundo, & primo hoc libro capite ſequenti, ſexto item capite quarto, & undecimo pluribuſq́; lo-
cis alijs de his tribus loquitur: cumq́; de uenuſtate mentionẽ facit, eam intelligit, quæ proportionibus compa-
ratur, non autem illam, quæ ornamentis conſtat, de qua libro ſeptimo: aliud enim eſt pulchritudo aliud orna-
mentum: interna enim res quædam est ipſa pulchritudo ac cum re nata, ſed ornamenta exterius adhibentur,
pulchritudini ſuper additum, poſterius adueniens: venuſtas ab intelligentia Architecti: utilitas, a probitate,
firmitudo, a poteſtate, hinc illud poße uelle, & ſcire oportet eum, qui aliquid facturus eſt.