375PRIMVS.
pellibus otij, ut ita dicam, ſe eximere tentant.
ideo fit, ut nec iudicare, nec finem Architecturæ indipiſci
queant. exercitio igitur, & ratiocinatione opus eſt, illo tanquàm patre, hac tanquàm matre Architecturæ.
queant. exercitio igitur, & ratiocinatione opus eſt, illo tanquàm patre, hac tanquàm matre Architecturæ.
Quicquid arte conficitur, ex notitia finis comparatur.
Finis eſt in quem actio refertur, &
cuius gratia fit,
quicquid fit, in qua re animaduertit mens noſtra quid primum, & quid medium ſit: inuenitq́ principium præ
cellentis cuiuſdam eſſe naturæ: & in agendo finem priorem eſſe, quàm eum, qui agit: nam finis eſt, qui ad agen
dum excitat: quiuerò agit, prior eſt forma: inducit enim ille formam: nam forma acta res eſt. quare & ipſa
materiam præcedit, non enm materia mouetur, niſi forma prius inſit in mente Artificis, medium uerò eſt res ſub
iecta, in quam ſuam finis mittit ad principium ſimilitudinem: quam & ad finem principium remittit. hinc eſt
1110 quòd nibil fini conuenit magis, quàm principium. Præterea qui medio eſt impedimentum, aufert principium
a fine: & medium ratione principij laborat, ratione finis quieſcit. Cum ergo quis fabricare intendit, finem
agnoſcat, oportet: ſed ut finis cognoſcatur ſtudio, & cogitatione eſt opus; & quemadmodum qui telum mit-
tit, id ad ſcopum non dirigeret, niſi oculos ad id intenderet: ita artifex, ſi alio conuertatur, finem non conſe-
quitur. uſus ergo eſt res ad debitum finem referre, quemadmodum abuſus eſt; a debito fine detorqueri: Sed
ut uſus ille habeatur, quo res ad finem diriguntur, neceſſarius eſt uſus alius, id eſt frequens, ac continua alicu
ius uirtutis animæ operatio, hinc eſt, quod Vitruuius dicit.
quicquid fit, in qua re animaduertit mens noſtra quid primum, & quid medium ſit: inuenitq́ principium præ
cellentis cuiuſdam eſſe naturæ: & in agendo finem priorem eſſe, quàm eum, qui agit: nam finis eſt, qui ad agen
dum excitat: quiuerò agit, prior eſt forma: inducit enim ille formam: nam forma acta res eſt. quare & ipſa
materiam præcedit, non enm materia mouetur, niſi forma prius inſit in mente Artificis, medium uerò eſt res ſub
iecta, in quam ſuam finis mittit ad principium ſimilitudinem: quam & ad finem principium remittit. hinc eſt
1110 quòd nibil fini conuenit magis, quàm principium. Præterea qui medio eſt impedimentum, aufert principium
a fine: & medium ratione principij laborat, ratione finis quieſcit. Cum ergo quis fabricare intendit, finem
agnoſcat, oportet: ſed ut finis cognoſcatur ſtudio, & cogitatione eſt opus; & quemadmodum qui telum mit-
tit, id ad ſcopum non dirigeret, niſi oculos ad id intenderet: ita artifex, ſi alio conuertatur, finem non conſe-
quitur. uſus ergo eſt res ad debitum finem referre, quemadmodum abuſus eſt; a debito fine detorqueri: Sed
ut uſus ille habeatur, quo res ad finem diriguntur, neceſſarius eſt uſus alius, id eſt frequens, ac continua alicu
ius uirtutis animæ operatio, hinc eſt, quod Vitruuius dicit.
Quemadmodum uia frequentia hominum teritur pedibus, ita continua finis meditatione mens conterenda
eſt: ut uſus eius eluceſcat. hinc artis utilitas innoteſcit: quæ una inter alias præcipua eſt conditio. Sed qua ra
2220 tione tamſolicitè meditandum eſt? et ſine intermißione animaduertendum? niſi ut extra in re aliqua ſubiecta,
tanquàm materia quadam, quicquid animo, & frequentimeditatione prius inerat, deformetur. hinc Vitru-
uius. # Quæ manibus perficitur è materia cuiu ſcunque generis opus eſt, ad propoſitum deformatio-
nis. # Virtutum actiones, & officia nullam extrinſecus rem ſubiectam perficiunt, ideò actiones illæ immanen
tes a Philoſophis dicuntur. Sed Artifices aliunde quærunt, quod perficiant, extra enimeſt, quodarte labo-
ratur, lignum, marmor, æs, & huiuſmodi, ſed non prius efficitur quippiam, qum meditatio finis frequens,
& trita præceſſerit. quicunque ergo pluribus in rebusijsq; humanis uſibus neceſſarijs meditatione prius, dein-
de manibus ſe exercuerit, is merito Architectus ideſt iudex artefactorum efficietur.
eſt: ut uſus eius eluceſcat. hinc artis utilitas innoteſcit: quæ una inter alias præcipua eſt conditio. Sed qua ra
2220 tione tamſolicitè meditandum eſt? et ſine intermißione animaduertendum? niſi ut extra in re aliqua ſubiecta,
tanquàm materia quadam, quicquid animo, & frequentimeditatione prius inerat, deformetur. hinc Vitru-
uius. # Quæ manibus perficitur è materia cuiu ſcunque generis opus eſt, ad propoſitum deformatio-
nis. # Virtutum actiones, & officia nullam extrinſecus rem ſubiectam perficiunt, ideò actiones illæ immanen
tes a Philoſophis dicuntur. Sed Artifices aliunde quærunt, quod perficiant, extra enimeſt, quodarte labo-
ratur, lignum, marmor, æs, & huiuſmodi, ſed non prius efficitur quippiam, qum meditatio finis frequens,
& trita præceſſerit. quicunque ergo pluribus in rebusijsq; humanis uſibus neceſſarijs meditatione prius, dein-
de manibus ſe exercuerit, is merito Architectus ideſt iudex artefactorum efficietur.
Ratiocinatio autem eſt, quæ rcs fabricatas ſolertia, ac ratione proportionis demoſtrare, atque ex
plicare poteſt.
3330plicare poteſt.
Ratiocinari hominis proprium eſt, uis autem quæratiocinatur, illa eſt, quæ conſiderat quidfieri, &
quantũ
præſtari poteſt cum omni operis rõne. hinc ὅcinando erramus, cum mens noſtra conſentire nõ facit rerum earum
proprietates, quæ agere cum his; quærecipere, ac pati aptænatæ ſunt. ratiocinatur ergo homo ideſt fini prin
cipium uirtute medij applicat: idq́, ut dictum eſt, hominis propriumeſt, quanquàm ex antiquis nonnulli cæte
ris quoque animalibus rationis quandam ſimilitudinem particulamq́; conceſſerint: eaq́; docuiſſe homines mul
tas artes prædicauerint: ab aranea texturam, a formica rem priuatam, ab apibus publicam, ab alijs mili-
tiam, uel peritiam inſtruendarum acierum deſumptam dicentes: ſed nos ea naturæ impetus, momentaq́; non
artis ratiocinia fatemur: quod ſi ars eorum naturalis, & inſita uirtus uocari deberet, cur non artem quoque
lapidum, plantarumq́; uim nominare poſſemus? cælorumq́; artem diceremus: qua continua, & celeri, &
ordinata motione feruntur? elementorum quoque uices, & temporum mutationes, & caducarum rerum gu-
4440 bernatricem artem appellaremus: Sed tranſlationes iſtas a rerum ſimilitudine deſumptas in tractandis artibus
relinquamus. # Ratiocinatio igitur Arcbitecturæ parens ſolertiam requirit. Solertia eſt prompta,& expedi
ta inuentio medij: medium eſt,quod cum extremis conueniens, ea quaſi componit adrem unam conficiendam.
R atiocinatio igitur eſt ratio rerum fabricatarum proportione,& ſolertia non ſolum ratione demonſtrans,ſed
or atione explicans,quod factum eſt. Proportio quid ſit dicemus ſuo loco. Proportione uti præcipue debe-
mus; ſed cum neceßitas cogit demere, uel addere aliquid, tunc ſolertia opus eſt, quæ defectui proportionis,
tanquàm medella adhibenda eſt: quod manifeſtius erit alio in loco.
præſtari poteſt cum omni operis rõne. hinc ὅcinando erramus, cum mens noſtra conſentire nõ facit rerum earum
proprietates, quæ agere cum his; quærecipere, ac pati aptænatæ ſunt. ratiocinatur ergo homo ideſt fini prin
cipium uirtute medij applicat: idq́, ut dictum eſt, hominis propriumeſt, quanquàm ex antiquis nonnulli cæte
ris quoque animalibus rationis quandam ſimilitudinem particulamq́; conceſſerint: eaq́; docuiſſe homines mul
tas artes prædicauerint: ab aranea texturam, a formica rem priuatam, ab apibus publicam, ab alijs mili-
tiam, uel peritiam inſtruendarum acierum deſumptam dicentes: ſed nos ea naturæ impetus, momentaq́; non
artis ratiocinia fatemur: quod ſi ars eorum naturalis, & inſita uirtus uocari deberet, cur non artem quoque
lapidum, plantarumq́; uim nominare poſſemus? cælorumq́; artem diceremus: qua continua, & celeri, &
ordinata motione feruntur? elementorum quoque uices, & temporum mutationes, & caducarum rerum gu-
4440 bernatricem artem appellaremus: Sed tranſlationes iſtas a rerum ſimilitudine deſumptas in tractandis artibus
relinquamus. # Ratiocinatio igitur Arcbitecturæ parens ſolertiam requirit. Solertia eſt prompta,& expedi
ta inuentio medij: medium eſt,quod cum extremis conueniens, ea quaſi componit adrem unam conficiendam.
R atiocinatio igitur eſt ratio rerum fabricatarum proportione,& ſolertia non ſolum ratione demonſtrans,ſed
or atione explicans,quod factum eſt. Proportio quid ſit dicemus ſuo loco. Proportione uti præcipue debe-
mus; ſed cum neceßitas cogit demere, uel addere aliquid, tunc ſolertia opus eſt, quæ defectui proportionis,
tanquàm medella adhibenda eſt: quod manifeſtius erit alio in loco.
Itaque Architecti, qui ſine literis contenderunt, ut manibus eſſent exercitati, non potuerunt effi-
cere, ut haberent pro laboribus authoritatem. qui autem ratiocinationibus, & literis ſolis confiſi
fuerunt, umbram, non rem perſequuti uidentur. At qui utrumq; perdidicerunt, uti omnibus armis
5550 ornati, citius cum authoritate quod fuit propoſitum, ſunt aſſequuti.
cere, ut haberent pro laboribus authoritatem. qui autem ratiocinationibus, & literis ſolis confiſi
fuerunt, umbram, non rem perſequuti uidentur. At qui utrumq; perdidicerunt, uti omnibus armis
5550 ornati, citius cum authoritate quod fuit propoſitum, ſunt aſſequuti.
Allata Architecturæ diffinitione, explicatoq́;
eius ortu, non uidetur ab re eſſe Architecti deformationem
afferre, quemadmodum igitur abſque parentibus gigni nemo poteſt, ita abſque ratiocinatione, & uſu Archi-
tectus fierinequit. quod ſi quis perſuaſum haberet ſola fabrica, uelſola ratiocinatione Architectum eſſe,fal-
leretur certè: nam ſi rerum notitiam, & ſcientiam tantum haberet, uendicarcq; ſibi uellet Architectino-
men, obnoxius certè eſſet, expertorum interpellationibus, & conuitijs, qui illum inertem, nibil agere ualen
tem dicerent, contra uerò ſi quis leui de cauſa, quia manibus, & exercitio quodam tenui, ſine ratione fabri-
caret, tanto nomine ſe dignum putaret, ſtatim ſibi a literatis os occluderetur cum rationes, & explicationes
rerum ab illo expoſcerent. hinceſt, quod armatum, tectum, & ornatum omnibus armis eſſe oportet eum, qui
eſſe, & dici Architectus uelit. tectum ad defenſionem, armatum, ad offenſionem, ornatum ad gloriam, ex-
6660 perientiam artificio fouentem. cur igitur experti authoritatem nonſunt conſequuti? quoniam
afferre, quemadmodum igitur abſque parentibus gigni nemo poteſt, ita abſque ratiocinatione, & uſu Archi-
tectus fierinequit. quod ſi quis perſuaſum haberet ſola fabrica, uelſola ratiocinatione Architectum eſſe,fal-
leretur certè: nam ſi rerum notitiam, & ſcientiam tantum haberet, uendicarcq; ſibi uellet Architectino-
men, obnoxius certè eſſet, expertorum interpellationibus, & conuitijs, qui illum inertem, nibil agere ualen
tem dicerent, contra uerò ſi quis leui de cauſa, quia manibus, & exercitio quodam tenui, ſine ratione fabri-
caret, tanto nomine ſe dignum putaret, ſtatim ſibi a literatis os occluderetur cum rationes, & explicationes
rerum ab illo expoſcerent. hinceſt, quod armatum, tectum, & ornatum omnibus armis eſſe oportet eum, qui
eſſe, & dici Architectus uelit. tectum ad defenſionem, armatum, ad offenſionem, ornatum ad gloriam, ex-
6660 perientiam artificio fouentem. cur igitur experti authoritatem nonſunt conſequuti? quoniam